balteus

Aus Wiktionary, dem freien Wörterbuch

balteus (Latein)[Bearbeiten]

Substantiv, m[Bearbeiten]

Kasus Singular Plural
Nominativ balteus balteī
Genitiv balteī balteōrum
Dativ balteō balteīs
Akkusativ balteum balteōs
Vokativ baltee balteī
Ablativ balteō balteīs

Nebenformen:

balteum

Worttrennung:

bal·te·us, Plural: bal·te·i

Aussprache:

IPA: []
Hörbeispiele:

Bedeutungen:

[1] Kleidung: Gürtel, Gurt
[2] Militär: Gürtel, Gurt, Wehrgehenk, Koppel
[3] [1] bei Pferden: Gürtel
[4] Gastronomie: Rand, Rinde des Kuchens
[5] Botanik: Rinde des Weidenbaums
[6] Architektur: Gurt
[7] Architektur, beim Amphitheater: breiter Absatz, Umgürtung
[8] Astronomie: Himmelsgürtel, Tierkreis

Herkunft:

nach Varro eine Entlehnung aus dem Etruskischen[1]

Synonyme:

[7] diazoma, praecinctio

Verkleinerungsformen:

[1] balteolus

Beispiele:

[1] „non timidum nuptae leviter tectura pudorem
lutea demissos velarunt flammea vultus,
balteus aut fluxos gemmis astrinxit amictus,
colla monile decens umeris que haerentia primis
suppara nudatos cingunt angusta lacertos.“[2]
[1] „Sume Cytheriaco medicatum nectare ceston:
ussit amatorem balteus iste Iovem.“[3]
[2] „transfigitur scutum Pulloni et verutum in balteo defigitur.“[4]
[2] „alter Amazoniam pharetram plenamque sagittis
Threiciis, lato quam circum amplectitur auro
balteus et tereti subnectit fibula gemma;“[5]
[2] „et laevo pressit pede talia fatus
exanimem, rapiens immania pondera baltei
inpressumque nefas:“[6]
[2] „teritur qua sutilis alvo
balteus et laterum iuncturas fibula mordet,“[7]
[2] „et iam iamque magis cunctantem flectere sermo
coeperat, infelix umero cum apparuit alto
balteus et notis fulserunt cingula bullis
Pallantis pueri, victum quem volnere Turnus
straverat atque umeris inimicum insigne gerebat.“[8]
[2] „vestrum opus Elis habet, vestrum Stymphalides undae
Partheniumque nemus, vestra virtute relatus
Thermodontiaco caelatus balteus auro
pomaque ab insomni concustodita dracone!“[9]
[2] „Gladium bonum dices non cui auratus est balteus nec cuius vagina gemmis distinguitur, sed cui et ad secandum subtilis acies est et mucro munimentum omne rupturus.“[10]
[2] „ast illis, quos arma tegunt et balteus ambit,
quod placitum est ipsis praestatur tempus agendi,
nec res atteritur longo sufflamine litis.“[11]
[2] „nec principes modo coloniarum aut castrorum, quibus praesentia ex adfluenti et parta victoria magnae spes, sed manipuli quoque et gregarius miles viatica sua et balteos phalerasque, insignia armorum argento decora, loco pecuniae tradebant, instinctu et impetu et avaritia.“[12]
[2] „incuriosos milites - vernacula utebantur urbanitate - quidam spoliavere, abscisis furtim balteis an accincti forent rogitantes.“[13]
[3] „neque enim in emendis equis phaleras consideramus et baltei polimina inspicimus et ornatissimae cervicis divitias contemplamur, si ex auro et argento et gemmis monilia variegata dependent, si plena artis ornamenta capiti et collo circumiacent, si frena caelata, si ephippia fucata, cingula aurata sunt, sed istis omnibus exuviis amolitis equum ipsum nudum et solum corpus eius et animum contemplamur, ut sit et ad speciem honestus et ad cursuram vegetus et ad vecturam validus:“[14]
[3] „spretis luculentis illis suis vehiculis ac posthabitis decoris raedarum carpentis, quae partim contecta, partim reuelata frustra nouissimis trahebantur consequiis, equis etiam Thessalicis et aliis iumentis Gallicanis, quibus generosa suboles perhibet pretiosam dignitatem, me phaleris aureis et fucatis ephippiis et purpureis tapetis et frenis argenteis et pictilibus balteis et tintinnabulis perargutis exornatum ipse residens amantissime nonnunquam comissimis adfatur sermonibus atque inter alia pleraque summe se delectari profitebatur, quod haberet in me simul et convivam et vectorem.“[15]
[4] „postea in tabula pura, quae pateat p. I, ibi balteum ponito: folia laurea uncta supponito, placentam fingito.“ (Cato agr. 76,3)[16]
[4] „Scriblitam sic facito: in balteo, tractis, caseo ad eundem modum facito uti placentam, sine melle, coquitoque.“ (Cato agr. 78)[17]
[5] „namque et in proceritatem magnam emittunt iugis vinearum perticas pariuntque balteo corticis vincula,“[18]
[6] „pulvinorum baltei ab abaco hanc habeant proiecturam, uti circini centrum unum cum sit positum in capituli tetrante et alterum diducatur ad extremum cymatium, circumactum balteorum extremas partes tangat.“[19]
[7] „Balteus en gemmis, en illita porticus auro
Certatim radiant; “[20]
[8] „nec visus aciemque fugit tantumque notari
mente potest, sicut cernuntur mente priores,
sed nitet ingenti stellatus balteus orbe
insignemque facit lato caelamine mundum.“[21]
[8] „sed, quantum inflexeris orbem,
tantum inclinabit caeli positura volantis,
et modo quae fuerant surgentia limite recto
sidera curvato ducentur in aethera tractu,
atque erit obliquo signorum balteus orbe
qui transversus erat, statio quando illius una est,
nostrae mutantur sedes.“[22]

Wortbildungen:

balteare, baltearius,

Übersetzungen[Bearbeiten]

[2] Lateinischer Wikipedia-Artikel „balteus
[1–8] Karl Ernst Georges: Ausführliches lateinisch-deutsches Handwörterbuch. 8. Auflage. Hannover 1913 (Nachdruck Darmstadt 1998): „balteus“ (Zeno.org) Band 1, Spalte 784.
[1, 2] Josef Maria Stowasser, Michael Petschenig, Franz Skutsch: Stowasser. Lateinisch-deutsches Schulwörterbuch. Oldenbourg, München 1994, ISBN 3-486-13405-1 Seite 62.
[2] Alfred von Domaszewski: Balteus 1. In: Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft (RE). Band II,2, Stuttgart 1896, Spalte 2841–2842.

Quellen:

  1. Michiel de Vaan: Etymological Dictionary of Latin and the other Italic Languages. 1. Auflage. Brill, Leiden, Boston 2008, ISBN 978-90-04-16797-1 (Band 7 der Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series), Seite 65.
  2. Marcus Annaeus Lucanus, Bellum civile, 2,360–364
  3. Marcus Valerius Martialis, Epigrammata, 14,207,1–2
  4. Gaius Iulius Caesar, De bello Gallico, 5,44,7
  5. Publius Vergilius Maro, Aeneis, 5,311–313
  6. Publius Vergilius Maro, Aeneis, 10,495–497
  7. Publius Vergilius Maro, Aeneis, 12,273–274
  8. Publius Vergilius Maro, Aeneis, 12,940–944
  9. Publius Ovidius Naso, Metamorphoses, 9,187–190
  10. Lucius Annaeus Seneca, Epistulae morales ad Lucilium, 76,14
  11. Decimus Iunius Iuvenalis, Saturae, 16,48–50
  12. Cornelius Tacitus, Historiae, 1,57
  13. Cornelius Tacitus, Historiae, 2,88
  14. Apuleius, De deo Socratis, 23
  15. Apuleis, Metamorphoses, 10,18
  16. Marcus Porcius Cato; Antonius Mazzarino (Herausgeber): De agri cultura. Ad fidem Florentini codicis deperditi. 2. Auflage. BSB B. G. Teubner Verlagsgesellschaft, Leipzig 1982 (Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana), Seite 66.
  17. Marcus Porcius Cato; Antonius Mazzarino (Herausgeber): De agri cultura. Ad fidem Florentini codicis deperditi. 2. Auflage. BSB B. G. Teubner Verlagsgesellschaft, Leipzig 1982 (Bibliotheca scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana), Seite 67.
  18. Gaius Plinius Secundus, Naturalis historia, 16,174
  19. Vitruvius, De architectura, 3,5,7
  20. Titus Calpurnius Siculus, Eclogae, 7,47–48
  21. Marcus Manilius, Astronomica, 1,677–680
  22. Marcus Manilius, Astronomica, 3,330–336